درمان بیماری سالک
بیماری سالک (لیشمانیوز جلدی)
سالک (لیشمانیوز جلدی) بیماری انگلی است که در قسمت هایی از مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری یافت می شود. عامل این بیماری، انگل لیشمانیا بوده که از طريق پشه خاکی از جنس فلبوتوموس به انسان منتقل می شود. این بیماری با میزان مرگ و میر بالایی همراه نیست ولی به دلیل شیوع بالا و وجود ضایعات ناخوشایند پوستی که برای مدت طولانی باقی مانده و اسکار آن ها حتی پس از بهبودی به صورت مادام العمر بر جای می ماند و موجب آزار فرد مبتلا می گردد، شایان توجه می باشد.
اشکال مختلفی از بیماری لیشمانیوز وجود دارد.
سالک (لیشمانیوز جلدی)
شایع ترین نوع بیماری لیشمانیوز، سالک یا لیشمانیوز جلدی می باشد که موجب ایجاد زخم های پوستی می گردد. این زخم ها ظرف چند هفته تا چند ماه بعد از نیش زدن پشه خاکی بروز می نمایند. زخم های ناشی از این بیماری با گذشت زمان از لحاظ اندازه و ظاهر تغییر می کنند.
این زخم ها ابتدا به صورت کورک و یا جوش ظاهر می شوند و سپس به صورت زخم های به شکل آتشفشان (دارای لبه ودهانه ی مرکزی) در می آیند. احتمال دارد که این زخم های پوستی با لایه ای پوشانیده شوند. زخم ها به طور معمول بدون درد هستند ولی گاهی اوقات دردناک می باشند. بعضی از بیماران دارای عفونت خاموش هستند و هیچ علامت و نشانه ای ندارند. بر طبق آمار مرکز کنترل بیماری های واگیر، سالانه حدود ۲۰ هزار مورد بیماری سالک در ایران گزارش می شود. این در حالی است که تعداد واقعی مبتلایان ممکن است به بیش از ۴ تا ۵ برابر برسد.
لیشمانیوز جلدی یا سالک در فرد به صورت دو نوع سالك شهری (خشك) و روستایی (مرطوب) بروز می کند. در سالك نوع شهری (خشك) مخزن اصلی بیماری به طور عمده بیماران مبتلا و به طور تصادفی سگ‌ها هستند. دوره کمون در سالک شهری (خشک) طولانی تر از سالک روستایی (مرطوب) می باشد و به طور معمول ۲ تا ۸ ماه طول می کشد. در این بیماری ضایعه بدون درد است اما در صورت بروز عفونت ثانویه دردناک می شود. بهبودی زخم از مرکز زخم شروع می گردد و معمولا پس از گذشت ۶ تا ۱۲ ماه بهبودی کامل صورت می گیرد. در نهایت جای زخم با محدوده مشخص و حاشیه ای نامنظم باقی می ماند. این نوع بیماری در همه فصول سال دیده می شود. تعداد ضایعات معمولا یكی است اما ممكن است متعدد نیز باشد.
در سالك نوع روستایی (مرطوب) مخزن بیماری جوندگان صحرایی می باشند. به دلیل وجود ترشحات در ضایعه ایجاد شده به این نام شناخته می شود. دوره کمون این بیماری کمتر از نوع شهری می باشد و به طور معمول کمتر از ۴ ماه طول می کشد. بهبودی ضایعه از مرکز و اطراف زخم به صورت همزمان شروع شده و به طور معمول در طی مدت ۴ تا ۶ ماه بهبود می یابد. در این نوع بیماری، ضایعات به صورت متعدد اتفاق می افتند.
لیشمانیوز احشایی (کالاآزار)
لیشمانیوز احشایی شکل دیگری از بیماری می باشد که بسیاری از اندام های داخلی بدن نظیر طحال، کبد و مغز استخوان را درگیر می کند. این بیماری می تواند بسیار خطرناک باشد و زندگی بیمار را تهدید کند. به طور معمول این بیماری ماهها (و حتی در بعضی موارد سال ها) بعد از نیش زدن پشه، پیشرفت می کند.
افراد مبتلا به لیشمانیوز احشایی علائمی همچون تب، کاهش وزن، تورم و بزرگ شدن طحال و کبد، کاهش گلبول های قرمز خون یا کم خونی، کاهش گلبول های سفید خون یا لوکومی، کاهش پلاکت خون و تورم غدد لنفاوی را تجربه می کنند. این علائم اغلب ۲ تا ۶ ماه بعد از ابتلا بروز می یابند.
لیشمانیوز مخاطی
لیشمانیوز مخاطی در بین انواع بیماری لیشمانیوز کمتر رایج است. این شکل بیماری در نتیجه عفونت با بعضی از انواع انگل که موجب بروز لیشمانیوز جلدی در بخش هایی از آمریکای لاتین می شود، ایجاد می گردد. انواع مشخصی از انگل ممکن است در پوست انتشار یافته و باعث ایجاد زخم در غشاهای مخاط بینی (شایع ترین محل)، دهان یا گلو شوند.
افرادی که به لیشمانیوز مخاطی مبتلا می شوند یک تا پنج سال بعد از ضایعات پوستی شاهد علائم بیماری نظیر زخم هایی در دهان، بینی و لب ها هستند. همچنین علائم این بیماری انسداد و آبریزش بینی، خونریزی از بینی و اختلال در تنفس می باشد.
پراکندگی بیماری سالک
افراد ساکن در مناطقی که بیماری سالک وجود دارد و افرادی که به این مناطق سفر می کنند، در هر سنی در معرض خطر ابتلا به عفونت قرار دارند. به طور کلی، بیماری سالک توسط بیش از ۲۰ نوع انگل لیشمانیا در انسان ایجاد می شود که از طریق حدود ۳۰ گونه پشه خاکی از جنس فلبوتوموس به انسان انتقال می یابد. با توجه به اینکه بیشترین فعالیت پشه ها از غروب تا سپیده دم می باشد؛ خطر انتقال در این زمان بیشتر است.
سالک بیماری است که شیوع جهانی دارد به طوری که حدود ۹۰ کشور در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری و جنوب اروپا درگیر این بیماری هستند. سالک در بعضی از مناطق آسیا، خاورمیانه، آفریقا (به ویژه در مناطق گرمسیری و شمال آفریقا) و جنوب اروپا یافت می شود. همچنین این بیماری در بعضی از نقاط مکزیک، آمریکای مرکزی و آمریکای جنوبی وجود دارد.
بیماری سالک به طور معمول در روستاها شايعتر از مناطق شهری است اما در حومه برخی از شهرها وجود دارد. این بیماری در هر قاره ای جز استرالیا و قطب جنوب یافت می شود. آب و هوا و سایر تغییرات زیست محیطی منجر به گستردگی جغرافیایی پشه های حامل انگل در مناطقی که بیماری لیشمانیوز یافت می شود، می گردد.
طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی حدود ۱۲ میلیون نفر در جهان به لیشمانیوز مبتلا هستند که سالانه ۷۰۰۰۰۰ تا یک میلیون و ۲۰۰ هزار مورد جدید سالک به این میزان اضافه می گردد. همچنین تعداد موارد جدید لیشمانیوز احشایی ممکن است به کمتر از ۱۰۰۰۰۰ برسد. اما برآوردهای قبلی ۴۰۰۰۰۰ یا بیشتر بوده است.
اکثر موارد سالک در افغانستان، الجزایر، برزيل، کلمبيا، ايران، پاکستان، پرو، عربستان سعودی و جمهوری سوریه رخ می دهد. بر طبق آمار مرکز کنترل بیماری ها، ایران جزو کانون های مهم سالک در دنیا می باشد .
راه های پیشگیری از بیماری سالک
هیچ واکسن یا دارویی برای پیشگیری از بیماری سالک وجود ندارد. تنها راه برای پیشگیری از سالک دوری از گزش این نوع پشه ها است. راهکارهای زیر می توانند برای پیشگیری از گزش توسط این پشه ها کمک کننده باشد:
- پوشیدن لباس هایی که بیشترین پوشش ممکن را ایجاد می کنند. پوشیدن شلوارهای بلند، لباس های آستین بلند و جوراب های بلند توصیه می شود.
- استفاده از اسپری های دفع کننده حشرات بر روی پوست و یا در انتهای پاچه ی شلوار و آستین ها می تواند موثر باشد. موثرترین راه برای دفع کردن حشرات اسپری های حاوی DEET می باشد.
- استفاده از حشره کش در فضای اتاق
- خوابیدن در طبقات بالاتر ساختمان زیرا اینگونه پشه ها در ارتفاع پایین پرواز می کنند.
- زمانی که گرد و خاک شدید است، از منزل بیرون نروید. زیرا این پشه خاکی ها در هوای حاوی گرد و خاک شدید، بیشترین میزان فعالیت را دارند.
- از کولر و هوا ساز در فضای داخلی خانه استفاده شود تا پرواز برای اینگونه پشه ها سخت تر گردد.
- از توری در فضای اطراف تخت خواب استفاده شود. با توجه به اینکه اندازه پشه خاکی از پشه های معمولی کوچکتر است از توری ظریف تر استفاده گردد. در صورت امکان توری را با پشه کش اسپری کنید.
- قبل از سفر به مناطق پرخطر تجهیزات لازم را خریداری کنید.
تشخیص بیماری سالک
در صورت پیدایش یک یا چند زخم پوستی در مناطقی که پشه خاکی وجود دارد و بیماری سالک به عنوان بیماری شایع در آن منطقه محسوب می شود باید احتمال وجود بیماری را در نظر گرفت.
روش های آزمایشگاهی بسیاری برای تشخیص بیماری سالک وجود دارد. رایج ترین آزمایش برای شناسایی انگل لیشمانیا در بدن، تهیه نمونه از بافت زخم های پوستی ( لیشمانیوز جلدی) یا بافت مغز استخوان (لیشمانیوز احشایی) و بررسی وجود انگل لیشمانیا در زیر میکروسکوپ می باشد.
همچنین روش های کشت خاص، روش های سرولوژیک برای تشخیص نوع آنتی بادی ( پاسخ سیستم ایمنی به انگل های موجود در بدن) برای تشخیص لیشمانیوز احشایی و آزمایشات ملکولی برای تشخیص DNA انگل استفاده می شوند.
در حال حاضر در آزمایشگاه پاتوبیولوژی اهواز آزمایش تشخیص بیماری سالک با استفاده از تهیه نمونه از بافت زخم های پوستی و یا مغز استخوان انجام می شود.
همچنین آزمایش تشخیص مولکولی که روشی بسیار دقیق برای شناسایی DNA انگل لیشمانیا می باشد، در این آزمایشگاه قابل انجام است.
درمان بیماری سالک
اطمینان از تشخیص صحیح بیماری قبل از شروع درمان اهمیت دارد. گزینه های درمانی باید برای هر شخص به طور جداگانه و بر اساس نوع بیماری انتخاب گردد. شکل سالک، نوع سالک، شدت بیماری و سلامت عمومی بیمار در انتخاب گزینه درمانی موثر هستند.
به طور معمول زخم های پوستی ناشی از سالک به خودی خود درمان می شوند و حتی نیازی به درمان نیست. ولی ممکن است ماه ها و یا سال ها به طول بیانجامد و اسکار های ناخوشایندی بر جای بگذارند. نگرانی دیگری که برای برخی از انواع انگل ها وجود دارد این است که این نوع انگل ها توانایی انتشار از پوست به لایه های مخاطی بینی، دهان و گلو (لیشمانیوز مخاطی ) را دارند. لیشمانیوز مخاطی شاید تا سال ها بعد از بهبود زخم های اولیه مشخص نشود. انتخاب درمان مناسب برای عفونت های پوستی می تواند از بروز لیشمانیوز مخاطی پیشگیری کند. شایان ذکر است در صورت عدم درمان به موقع و مناسب، لیشمانیوز احشایی می تواند زندگی را تهدید نماید. منابع:
- https://www.healthline.com/health/leishmaniasis#prevention
- https://www.cdc.gov/parasites/leishmaniasis/treatment.html
- Control of Leishmaniasis. Sixtieth World Health Assembly. Available at: URL: http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/WHA60/A60_10-en.pdf. Accessed 2007
